Dwunasta książeczka z serii "Nauka dla Ciekawych" poświęcona jest pegmatytom. Pegmatyt to specyficzna skała, która od wieków intrygowała człowieka. Przez kilka ostatnich stuleci była ona najważniejszym źródłem surowca skaleniowo-kwarcowego na potrzeby rozwijającego się przemysłu ceramicznego i szklarskiego, zaś w ostatnich dziesięcioleciach okazało się, iż może być także bardzo cennym źródłem niektórych rzadkich pierwiastków niezbędnych do rozwoju zaawansowanych technologii, np. w elektronice, przemyśle samochodowym, lotniczym i kosmicznym, przemyśle odnawialnych źródeł energii, w wojskowości itp. Nadal, jak przed wiekami, jest ważnym źródłem kamieni szlachetnych i ozdobnych. W stopniu nieporównywalnym z innymi skałami magmowymi pegmatyty mogą koncentrować niektóre rzadkie pierwiastki, co prowadzi do tworzenia się w nich egzotycznych minerałów, nieczęsto spotykanych w skałach innego typu. Szacuje się, że z ponad 5500 znanych minerałów około 500 gatunków, głównie minerałów Li, Be, B, Nb, Ta, U i innych rzadkich pierwiastków, jest charakterystycznych głównie dla tych skał. Niezwykle estetyczne okazy, zwłaszcza w formie dobrze wykształconych kryształów o dużej przejrzystości, pozyskane w trakcie eksploatacji pegmatytów, są ozdobą i chlubą wielu muzeów przyrodniczych i kolekcji prywatnych na świecie, a niektóre z nich osiągają ceny porównywalne z cenami dzieł sztuki. Z naukowego punktu widzenia pegmatyty stanowią natomiast doskonałe naturalne laboratorium, w którym można prześledzić efekty działania wielu procesów magmowych i pomagmowych. Niektóre z tych procesów występują również w dużych komorach magmowych, inne są jednak charakterystyczne wyłącznie dla pegmatytowego środowiska krystalizacji. O złożoności procesów pegmatytotwórczych świadczy najlepiej fakt, że pomimo obfitej specjalistycznej literatury, która narosła przez ostatnie stulecie, i niewątpliwego postępu w rozumieniu natury tych procesów, pegmatyty wciąż wymykają się ogólnie przyjętym klasyfikacjom skał magmowych. Także spory dotyczące definicji pegmatytów trwają nieprzerwanie od początków współczesnej geologii, odzwierciedlając zmieniający się stan wiedzy, a uniwersalny model genezy tych skał jest wciąż poza naszym zasięgiem.
Autor
Adam Pieczka, Eligiusz Szełęg, Adam Szuszkiewicz
